AFET İDARESİNDE PLANLAMA
Planlama, emellerin ve bu emellerin elde edilmesi için gerekli olan faaliyetlerin belirlenmesi sürecini tabir eden bir kavramdır
Planlamanın, afet idaresi disiplini için işlevi da çok farklı değildir. Afet idaresinde planlama, afet idaresi özelinde geleceğin varsayım edilerek, gerçekleşecek olayların ortadan kaldırılmasında gerekli muhtaçlık ve kaynakların evvelden saptanmasıdır.
Sürekli ve sistematik planlama yaklaşımı şu temel unsurlardan oluşur:
Güncel tehlikelerin, risklerin, afete maruz bölgelerin belirlenmesi
Güncel hazırlık ve savunmasızlık düzeylerinin değerlendirilmesi
Toplum tabanlı olması ve tüm paydaşların iştirakine imkan tanıması
Güncelleme, eğitim ve tatbikatlarla planın test edilip geliştirilmesi
Afet ve acil yardım planlarının maksatları şunlardır:
Can ve mal güvenliğinin sağlanması
Çevre, tarihi, kültürel ve doğal varlıkların korunması
Meydana gelebilecek zincirleme olayların ve ikincil afetlerin önlenmesi
Hizmet / iş sürekliliğinin aksamaması için gerekli tedbirlerin alınması
Etkin afet planlaması, belli dinamikler ile işleyen bir sürecin idaresini de beraberinde getirmektedir. Bu bağlamda afet planlamasının istenilen sonucu verebilmesi, aşağıdaki adımların uygulanmasına bağlıdır:
Planlama Ekibi Oluşturmak
Afet ve acil durum planını hazırlayıp geliştirmek için farklı alanlardan uzmanların oluşturduğu bir gruba gereksinim vardır. Grubun büyüklüğü, kurumun ya da ilgili alanın ve bölgenin büyüklüğü, sıkıntıları ve kaynakları ile bağlıdır.
Ekibin her üyesinin misyon tarifi belirlenmelidir. Kurumun ya da yerleşim ünitesinin değişik alanlarında çalışanların planlama takımında yer alması olmazsa olmaz bir kuraldır.
Ekip kurulduğunda, planı yapmak ve geliştirmek için gerekli adımları atmak üzere resmen görevlendirilip yetkilendirilmelidir. Ayrıyeten küme içinde yetki ve görevlendirmeler de net bir formda yapılmalıdır.
Mevcut Durumu Tahlil Etmek
Planlamada bir sonraki adım, mevcut hazırlıkları yetenek ve mümkün tehlikeleri tahlil etmektir. Kurumlar, sorumlu oldukları yerleşim üniteleri için ziyan görebilirlik tahlili yaparak, afet ya da acil durum oluştuğunda, tesirleri ile baş edebilme kapasitelerini belirlemelidir. Bunun için de tehlikelerin ve risklerin belirlenerek tahlil edilmesi, mümkün bir afet durumunda kullanılabilecek kaynakların belirlenmesi gerekmektedir.
Hedefleri ve Öncelikleri Belirlemek
Bu adım, evvelki etapta tespit edilen risklerin yetki alanı içerisindeki tesirinin değerlendirildiği, risk önceliklerinin belirlendiği ve plan ile ilgili senaryonun hazırlandığı adımdır.
Planı Geliştirmek
Senaryonun yazımının tamamlanmasının akabinde, senaryonun öngördüğü duruma uygun hareket biçimlerinin geliştirildiği adım, plan geliştirme adımıdır. Buna nazaran bu adımda yapılması gereken en değerli çalışma, belirlenmiş maksat ve önceliklere en faal ve verimli formda ulaşılmasını sağlayacak müdahale usullerini ve tahlil alternatiflerini geliştirmektir.
Planı Hazırlamak / Yazmak
Bu adım, birinci dört adım sonunda elde edilen bilgilerin kağıda döküldüğü adımdır. Lakin bu adımda da değerli olan konu, yazılan planın herkesin anlayacağı formda, yalnızca ve açık bir lisanla yazılmış olmasına, muhakkak bir kurum yahut kesime özel kodların kullanılmamasına ve ayrıntılarının kâfi düzeyde tutularak hedef odaklı olmasına dikkat edilmesidir.
Planı Güncellemek
Yapılan her afet ve acil durum planı, kesinlikle denenmek zorundadır. Bu nedenle planın yazım basamağı da tamamlandıktan sonra, çeşitli düzeyde tatbikatlar ile planın denenmesi ve kurgulanan sistemin, belirlenen amaçlara ulaşmayı sağlayıp sağlamadığı test edilmelidir.
Yapılan tatbikatlar sonucunda planda yapılması gereken değişiklikler varsa, bu değişiklikler planın ilgili yerlerine işlenmelidir. Bunun yanında, planda yer verilmiş olan rastgele bir kaynakta meydana gelen değişiklikler yahut yeni bir kaynağın kullanılabilir hale gelmesi, yetki alanının tehlike ve risk profilinin değişmesi üzere nedenlere bağlı olarak yapılması gereken değişiklikler de, tekrar ilgili planlama süreci işletilerek plana işlenmelidir.
Genel sınırları ile bu halde yönetilen planlama süreciyle birlikte, çağdaş afet idaresinin iştirakçi ve tüm tehlikeleri dikkate alan yaklaşımına sahip bir afet ve acil durum planı oluşturulmuş olacaktır.
Ancak bugünün afet planlaması ile ilgili tahminen de en kıymetli nokta, planlama sürecinin daha birinci adımında, yönetişim yaklaşımı çerçevesinde planda misyon alacak tüm kurumlara, sürecin başından sonuna kadar yer verilerek planı sahiplenmelerinin sağlanmasıdır. Şayet bu katılımcılık sağlanamazsa plan, “herkesin afet planı” olmaktan çıkarak, geçmiş periyottaki benzerleri üzere “belirli bir kişinin/grubun planına dönüşecek ve uygulanamaz hale gelecektir.
Eisenhower’ın “Plan hiçbir şeydir, lakin planlama süreci her şeydir” kelamı, amaçlananı çok hoş bir halde özetlemektedir.
Afet Planını Uygulama Süreci
Ulusal afetlerde en yanlış yaklaşımlardan biri milletlerarası yardımlara güvenmektir. Ülkeler bir öbür ülkedeki afetlerde o ülkenin gerçek ihtiyacını bilemeyebilirler. Tehlikeli durumlardan biri de, yardım hedefli çalışmalar sürdüren kişi, kurum ve kuruluşlar ortasındaki rekabettir. Bu rekabet, hizmetin ve maksadın önüne geçebilir.
Çevre sıhhati ile ilgili olarak alınması gereken tedbirler ve yapılması gereken hazırlıkların propaganda tesiri çok azdır. Kamuoyu ve basın açısından ilgi cazip tarafı olmayabilir. Afete hazırlık maksadıyla yapılan tatbikatlar istenilen tecrübesi kazandıracak nitelikte olamayabilir. Hazırlanan senaryolar yüzeysel, yetersiz ve eğitim gayesinden mahrum olmakta, bu üzere tatbikatlar şekilsel ve çocuksu oyunlardan ibaret kalabilir.
İnsanlar doğal kaynaklardan teknolojileri ile irtibatlı olarak yararlanırlar. Dünyanın her tarafındaki kalkınma ve gelişme seviyesinin tıpkı olmaması yaşama standartları bakımından kıymetli farklılıklar yaratmıştır. Bu nedenle dünyanın bir bölgesinde afet tesiri yapabilen bir doğal olay başka bölgesinde tıpkı etkiyi yapmayabilir. Bu nedenle bir ülkedeki mümkün bir afetle ilgili olarak gelişmiş ülke örnekleri geçerli olmayabilir.
Gelişmekte olan ülkelerde gönüllülük kavramı ile ilgili değerli meseleler vardır. Olağanda bireyler fonksiyona ve vazifeye istekli olmak zorundadır ve temel afet müdahale yapılanmasının buyruğu altına girmek zorundadır. Vazife yeri ve tipi seçme hakları bulunmamaktadır.
Afet durumlarında en temel öncelikler şunlardır:
• Durum tespiti
• Kızamık bağışıklaması
• Su ve sanitasyon
• Besin ve beslenme
• Barınak yer seçimi ve planlama
• Acil periyot sıhhat hizmeti
• Bulaşıcı hastalık ve salgın kontrolü
• Halk sıhhati sürveyansı
• İnsan kaynakları ve eğitim
• Eşgüdümün sağlanması
Çevre sıhhati ile ilgili tedbirler kolay, ucuz lakin çok tesirlidir.
• Birinci maksat topluma kâfi ölçüde su sağlanmasıdır. Daha sonra sağlanan suyun niteliği mümkün olan en kısa müddette artırılır. Lakin nitelikli su sağlama gayreti sağlanması gereken su ölçüsünü azaltmamalıdır. Sözgelimi başlangıç periyodunda çok ölçüde kalitesiz su sağlanması az ölçüde yüksek kaliteli su sağlanmasından daha kıymetlidir.
• İkinci maksat bölgede insan dışkı ve idrarının zararsız bir formda denetimi ve genel hijyenin sağlanmasıdır.
• Üçüncü amaç genel hijyen uygulamalarının ehemmiyeti konusunda toplum şuurunun artırılmasıdır.
Gerekli İnsan Gücü
• Halk sıhhati uzmanları
• Su şebekesi ve isale sınırlarıyla ilgili bakım, idame ve inşaat elemanları
• Su dağıtım noktalarından sorumlu teknik elemanlar
• İçme suyu arıtım aygıtlarının bakım ve tamirinden sorumlu elemanlar
• Genel tuvalet imal ve idame elemanları
• Tuvalet ve baraka imaliyle ilgili kereste hazırlayacak hızar ustaları
• Atık toplama ve zararsız hale getirmekle vazifeli elemanlar
• Ceset toplama ve gömme sorumluları
• Sıhhat ünitelerinin hijyeninden sorumlu elemanlar (tuvalet paklığı, atık uzaklaştırılması, ilaçlama, klor çözeltilerini hazırlama)
• Hijyen konusunda toplum eğitiminden sorumlu kişiler
• Etraf sıhhati göstergelerini izlemek, numune almak ve laboratuvara iletmekle sorumlu elemanlar
• Halk sıhhati laboratuvarı teknisyen ve uzmanları
• Araç parklarındaki ağır araçları 24 saat vardiyalı olarak kullanacak yeterlikte teknik eleman
• Özürlülerin bilhassa tekerlekli sandalyedekilerin bakım ve hijyenini sağlayacak işçi.
Kimyasal Depoları
Kimyasal depoları en kıymetli risk noktalarını oluşturur. Afet sonrası bu depolardan çıkacak sıvı ve gazlar yüzeysel, yer altı su kaynaklarını, etraf havasını tehlikeli seviyede kirletebilirler.
• Her türlü kimyasal unsur depoları tek tek belirlenmeli, afet periyotlarında sızma, patlama, yayılma vb. riski olanlar kent dışına çıkarılmalıdır.
• Belli noktalarda yüksek sayıda kuş, hayvan vefatları, bitki kurumaları ortaya çıktığında uygun donanımlı uzman personelce gerekli değerlendireler yapılarak nedeni belirlenmelidir.
• Kuşkusuz ülkedeki her türlü laboratuvar afet vaktinde gerekli katkıyı yapacaktır. Fakat yerinde kıymetlendirme yapabilecek laboratuvarlar daha büyük ehemmiyet taşır. Kentteki halk sıhhati laboratuvarlarının fonksiyonunu yapamaması muhtemelliğine karşı gezici halk sıhhati laboratuvarı, çadırda fonksiyonunu sürdürebilecek halk sıhhati laboratuvarı gerekli gereç ve donanımıyla hazır olmalı
• Çadır kamp yeri olarak seçilmiş yerler sözgelimi parklar, stadyumlar, açık alanlara kanalizasyon, su şebeke kontakları yapılmalı, bunların son temas noktaları hazırlanarak gizlenmeli, krokilerde işaretlenmelidir.
Afetlerde Oluşturulacak Yerleşim Alanları
• Seçilen kamp yerinde yerleşim sağlandıktan sonra kampta kalanların rekreasyonal aktifliklerine kâfi bir alan bırakacak genişlikte olmalıdır. Yaşayanlar için kişi başına 30 metrekarelik bir alan hesaplanmalıdır.
• Ortak pişirme, yeme, ahenge emelli kullanılan ünitelerde 18 yaşından büyük şahıslar için kişi başına en az 10 metre kare, yalnızca ahenge emelli kullanılan ünitelerde ise 3, 5 metrekare alan bulunmalıdır.
• Toplam yer alanında tavan yüksekliğinin en az 2, 1 metre olması sağlanmalıdır.
• Her çadır ünitesinin direkt dışarı bakan en az bir penceresi yahut tavan deliği bulunmalıdır. Pencere, kapı ve zirve deliği dahil alanı kullanılabilir taban alanının en az %10 u kadar olmalıdır. Şayet özel mekanik havalandırma sistemi yoksa bu alanın %45 inin açılabilir olması gerekmektedir. Pencerelerde tel kafes bulunmalıdır. Kapı basitçe örtülebilmeli, örtüldüğünde aralık kalmamalıdır.
• Çadırlarda yataklar ortasında en az 90 cm aralık bulunmalı, yataklar yerden 30 cm yüksekte olmalıdır.
• Çadırlarda üçlü ranza kullanılmamalıdır. İkili ranzalarda ranzalar ortası aralık yandan ve uçlardan 120 cm den az olmamalıdır. İki ranza ortası aralık 70 cm den az olmamalıdır.
• Çadır yeri tahta, asfalt ya da çimento olmalıdır. Tahta yerler sıkı birleşmiş olmalı, hava sirkülasyonunun sağlanması ve nemin önlenmesi için yerden en az 30 cm yüksekte bulunmalıdır.
• Ortak kullanılan çadırlarda her on şahsa bir soba ya da her iki aileye bir soba hesaplanmalıdır.
• İki çadır ortasında en az iki metre aralık bulunmalıdır.
• Yangınların önlenmesi için her 300 metrede 75 metre (bazı kaynaklarda 50 metre) aralık bırakılmalıdır.
Afetlerde Su Yönetimi
Afetin akut evresi için kişi başına günlük en az su ihtiyacı 5 litredir. Bu yalnızca içme ve pişirme için gereken ölçüdür. Gerekli hijyeni sağlamaya kâfi değildir. Daha sonraki evrede bu ölçünün kişi başına günlük 15-20 litreye çıkarılması gerekir. Bu içme, yemek pişirme, yıkanma ve yıkama ihtiyaçlarını gidermeye yöneliktir. İklim ve geleneklerin, kişi davranışlarının bu ölçüsü büyük ölçüde değiştirebileceği unutulmamalıdır. Ölçü mümkün olan en büyük süratle artırılmalıdır
Afet sırasında yararlanılacak su kaynakları, bunların kurulacak çadır kentlerle ilişkisinin nasıl kurulacağı belirlenmiş olmalıdır. En elverişli kaynaklar afet bölgesine 30 km aradaki kaynaklardır.
• Tüketim için kullanılacak suyun 100 mililitresinde 10 fekal koliformdan az üreme olmalıdır.
• Su sağlama noktalarında 500-750 kişi için bir tulumba, 200-250 kişi için bir musluk ve bir dağıtım noktası için en fazla 6-8 musluk hesaplanmalıdır. Musluklardan akan su musluk başına dakikada 5 litrenin altına düşerse su sağlama noktalarının sayısı artırılmalıdır. Kamplarda her aile ünitesi başına 40 litre kapasitede bir musluklu bidon bulunmalıdır. Kova vb. tipi su biriktirme araçları kısa müddette kirlenerek tehlike yaratır.
• Musluğa uzaklık en fazla 150 m olmalıdır.
• Kamp bölgesine basınç altında asgarî 20 psi, statik şartlarda en az 15 psi basınçta su sağlanmalıdır.
• Tank ve depolardaki artık klor 0, 3-0, 5 mg/ litre olmalıdır. Su kaynağı, su iletim siteminin ortası ve sonunda klor denetimi yapılmalıdır. Klor etkinliğinde azalma belirlendiğinde nedeni bulunarak giderilmelidir.
• pH denetimi yapılmalıdır. Suyun pH sı 8, 5 un üzerinde ise artık klor zincirin sonunda litrede 0, 6-1 mg olacak biçimde ayarlanmalıdır.
Tuvaletler, Ferdî Hijyen
• Tuvalet tip ve niteliğini, sayısını tuvalet kültürü ve alışkanlıkları belirler. Acil periyotta yeni kurulan kamp bölgelerinde 50-100 kişi için bir tuvalet ya da hendek kurulmalı, daha sonra 20 şahsa bir kabin olacak biçimde geliştirilmelidir. İdeali bir aile için bir kabindir. Her kabinde bir musluklu bidon bulunmalı, kamplarda tuvalet hijyeni yakından izlenmelidir.
• Birleşmiş Milletler salgın çıkarma tehlikesi nedeniyle portatif tuvaletleri kaldırtmıştır.
• En uygunu sahra tipi tuvaletlerdir.
• Tuvalete uzaklık en fazla 30 metre olmalıdır. Mecburilik halinde ise asla elli metreyi aşmamalıdır.
• Şahsî hijyen yetersizliği ve tuvaletten sonra el yıkamanın ihmal edilmesi dışkıağız yoluyla yayılan hastalık salgınlarının ortaya çıkmasına yol açar. Şayet el yıkama imkanları sağlanamazsa el yıkama eğitiminin faydası olmayacaktır.
• Muslukla tuvalet ortası uzaklık en fazla 100 metre olmalıdır.
Özürlülerin hijyeni
Özellikle yakını bulunmayan özürlülerin bakım ve hijyeninden sorumlu kişi ve gruplar evvelce belirlenmeli, eğitim eksiklikleri giderilmelidir. -Depremden etkilemeyecek bölgelerde kurulmuş olan depolarda kâfi ölçüde tekerlekli sandalye bulunmalıdır.
Yakını bulunan özürlülerin aileleri yanında kaması daha uygundur. Lakin yakını bulunmayan özürlüler için özel bir bakım merkezi öngörülmelidir.
Sağlık Kuruluşları ve Çadırlarıyla İlgili Su İhtiyacı ve Hijyen Önlemleri
3000-5000 bireye bir sıhhat ünitesi gerekir ve erişimi kolaylıkla sağlayacak biçimde yerleşmelidir.
Yataklı hasta ünitelerinde kişi başına günde elli litre, cerrahi ve doğum ünitelerinde kişi başına günde 100 litre, yemekhanelerde kişi başına 20-30 litre, mutfakta kişi başına günde 10 litre su hesaplanmalıdır.
Bu ünitelerde tuvaletler ve duşlar günde bir sefer, taban haftada bir defa, duvar ve tavanlar 6 ayda bir, yatak ve yatak örtüleri her hastadan sonra, ameliyathane eminleri, ameliyat masası, doğum masaları her ameliyat ve doğumdan sonra temizlenmelidir.
Bu ünitelerde kişi başına yıllık 0, 04 metreküp dışkı ve idrar atık çukur hacmi hesaplanmalıdır. Katı atık ölçüsü kişi başına günlük 3 desimetreküp olarak hesaplanabilir. 25 hasta için bir 100 litre bir atık kabı gerekeceği göz önüne alınmalıdır.
Bu ünitelerde tuvaletler ve duşlar günde bir sefer, yer haftada bir kere, duvar ve tavanlar 6 ayda bir, yatak ve yatak örtüleri her hastadan sonra, ameliyathane eminleri, ameliyat masası, doğum masaları her ameliyat ve doğumdan sonra temizlenmelidir.
Bu ünitelerde kişi başına yıllık 0, 04 metreküp dışkı ve idrar atık çukur hacmi hesaplanmalıdır. Katı atık ölçüsü kişi başına günlük 3 desimetreküp olarak hesaplanabilir. 25 hasta için bir 100 litre bir atık kabı gerekeceği göz önüne alınmalıdır.
Prof. Dr. Çağatay Güler -Hacettepe Üniversitesi Emekli Öğretim Üyesi